A aldea desmedida

Autora: María do Cebreiro

Nos anos da carreira, os compañeiros da Coruña gustaban de repetir: “Santiago é moi bonito, pero fáltalle o mar”. Nunca entendín a frase, e agora sei que nin sequera era certa. Paseando un día co poeta Ismael Ramos, á altura da casa ocupada de Romero Donallo, el preguntou: “reparaches en que esta avenida é un peirao?” Entendino á primeira. Corría o vento, e as leiras desfeitas do barrio de Conxo non opoñían resistencia ningunha á liña do horizonte. A sensación de infinito é o único que lle pedimos ao mar. E por iso, intramuros, Santiago non ten porto. Cando viaxei a Venecia vin naquela cidade algo que, máis modestamente, podo recoñecer na miña: o trazado labiríntico que fai burla dos que o percorren. As rúas de Venecia eran en por si o antroido, e a súa celebración anual non sería máis que o rito que permite fixar, na memoria dos habitantes, a cualidade burlenta da cidade. En Santiago, os ritos de secura son os eclesiais, aínda que cando a xente se viste de festa para sacar en procesión aos santos, a romaría popular volve gañarlle a partida á escuridade.

Hai pouco lembrei algo que nos contara un profesor no primeiro curso. A praza do Obradoiro acollera batallas navais. Como farían, preguntabámonos, para encher de auga aquela máquina granítica? Foran ergueitas xa as dúas torres barrocas, que Otero Pedrayo ou Álvaro Cunqueiro —a miña imaxinación confúndeos— denominaron, nun marabilloso oxímoro, “Amazonas de pedra”, como se fose posible (ás veces, é) que algo sólido flúa? A poesía mistura os nomes propios, aínda que non todos poidan caber nela. Sei o nome de quen, cun índice non confundido pola lúa, sinalou a pequena estrela que, unha noite de hai catro anos, brillaba no cimborrio da torre dereita como se fose a luz dun faro. Na súa lingua escintilante, a estrela pedía forza e paciencia para as dificultades que chegarían, cando aínda coidabamos que todas as dificultades eran as presentes.

Aquel serán, na Biblioteca América do Pazo de Fonseca, Xosé Luís Méndez Ferrín viña de lles dar un discurso aos poetas mozos. Pódeselles falar, realmente, ás persoas das que nos xebran vinte ou corenta anos? A poesía coida que si. El lembrouse a si mesmo como estudante, e pouco despois marchou. Pero as palabras obraran a súa maxia e o Obradoiro volveu aparecer lacustre, como naquel poema de Lamartine, mais agora coroado pola estrela Spica. O lago do Obradoiro foi desde entón a vida e non a morte.

Porén, non foi a parte “anterga e sacramental” de Santiago a que máis fixo pola miña vida. Quizais porque a miña memoria nena garda aínda a lembranza da primeira viaxe do avó, que chegou ao noso piso desde a súa Terra Cha e, pendurada a pucha nun colgante do cuarto de convidados, non quería saír se non era para ir ao parque do Auditorio: “Isto si que é bonito”. O labirinto non fixo burla del porque coñecía a saída.

Tamén naqueles anos a súa neta devecía por ir á casa das súas curmás da Coruña, que mercaban xamón york no supermercado e dicían con soltura palabras como top. Levárona, e ao segundo día, afeita como estaba a non diferenciar o interior do exterior, xa quería marchar. Até que a foron recoller, a pequena curmá conxuraba a súa claustrofobia repetindo, cada vez que desde aquel quinto piso escoitaba pasar un coche, “aí vén o tractor da Casa Nova”. Recoñezo a mesma claustrofobia en meu pai, estranxeiro nas cidades, por máis que leve case toda a vida nelas. E aínda que eu non herdase esa paixón polo aire, agora penso que o meu Santiago non é de pedra, senón de vento.

Dous itinerarios cifran o pouco que sei da cidade. O primeiro é parte do curso do río Sarela, no treito que se estende desde San Lourenzo “escondido como un río entre as ramas” até a rota dos muíños, curso das lavandeiras do regato que en Vista Alegre aínda chaman Sapo. Corre tamén lixeiro o Sarela ao seu paso polo Carme de Abaixo, coa pequena ponte de pedra desde a que os nenos xogan a contar cabaliños do demo. “Corren os ríos ocultos polo chan das cidades”, escribín unha vez, para regar aquela corredoira á que, coas miñas amigas, un día bautizaramos co nome de Camiño do vento. Unha árbore e un lavadoiro asistían daquela a encontros clandestinos, ao xeito no que os novos misturan o tabaco e o amor. Hai pouco souben que Encarna Otero se opuxera con afouteza á privatización dese espazo, hoxe menos íntimo que na miña mocidade, pero tamén máis alegre, e quero agradecerllo desde aquí. As hortas urbanas que medran de costas ao Pazo de Raxoi, e á igrexa de San Frutuoso (que os composteláns chamamos “das sotas”) son testemuño do xeito no que Santiago, que foi sempre unha cidade aldeá, quere seguir honrando a natureza.

O segundo itinerario, á beira do río Sar, desemboca nas hortas urbanas que hoxe son limiar do barrio de Conxo, un lugar no que até os gatos abandonados teñen casa. O exemplo cundiu e no meu antigo barrio, perto da Colexiata, hoxe hai tamén unha horta comunal. O outro día os nosos antigos veciños trouxeron xudías, cebolas e tomates a un lugar de Santiago que reemprazou a súa orixe aldeá pola estética botánica do Campus. Desde a miña ventá, xunto ao Gran Hotel, miro as vivendas dos barcos e penso que a cidade precisa cen hortas máis, e algún que outro peirao para soñar coa liña do horizonte.