Autor: Xosé Antón G. Serén
No 2008 o crítico literario Mario Regueira publicou un artigo no xornal Galicia Hoxe onde propoñía o termo maronda para a literatura que mostra exemplos de culturas lésbicas, gais, bisexuais e transexuais (LGBT). Maronda aparece nos dicionarios como femia estéril pero tamén de xeito figurado como moza que foxe dos homes, como sinónimo de machorra. É un termo que traduce ben o termo anglosaxón queer (raro, extraño) que, reapropiado polo movemento lgbtq(ueer), terminou englobando o campo das disidencias sexuais.
O marco deste artigo é, polo tanto, a diversidade sexual na literatura en relación á cidade de Compostela, chamémoslle maronda, queer/cuir ou lgbtq+. Un primeiro apuntamento a sinalar é a dificultade que supón “revisar” toda a literatura que toma esta cidade como referente, de aí que éste apenas sexa un achegamento até certo punto persoal e azaroso á cuestión. O marco é amplo e aínda por riba pouco explorado.
En primeiro lugar, temos que decidir que literaturas visitar: o da literatura galega, o da literatura española ou o de todas as literaturas en xeral que falen de Compostela. Cinguirémonos á cuestión da literatura galega contemporánea, preferentemente a máis actual, e os exemplos mostrados virán desde a poesía.
Compostela nen foi nen é unha grande urbe polo que a historia das disidencias sexuais non callaron con forza até que se converteu no último terzo do século XX nunha efervescente cidade estudantil, onde se desenvolveron espazos de liberación sexual en boa medida por mor do labor dos diferentes colectivos de gais, lesbianas e transexuais que existiron na cidade.
O Colectivo Gai de Compostela promoveu o activismo desde finais da década dos 80 até ben entrado o século XXI.
Esta cidade, acolledora dos despertares sexuais mediante o “colchón” estudantil, foi pródiga en vidas marondas, en moreas de historias de namoramentos xuvenís, de “amizades particulares”, que temos na lembranza pero que non saíron á superficie das letras escritas. Se cadra, ese sería o primeiro labor que teriamos que facer, espallar as historias que coñecemos, e que a oralidade disidente desas historias impregne a literatura escrita.
Portada de Nós, xs inadaptdxs, unha destacada achega aos estudos lgbtq+ galegos.
Mas comecemos xa o percorrido pola literatura, onde seguiremos especialmente os roteiros que debuxan a crítica Chus Nogueira no artigo que aparece no volume colectivo Nós, xs inadaptadxs (2019) e Carlos Callón na súa antoloxía “Da sátira ó orgullo” (2003) na Revista das Letras, o suplemento cultural do xornal compostelán Galicia Hoxe. Alén destes dous artigos centrais hai que engadir os traballos académicos de Helena Gonzalez e Ánxela Lema, os achegamentos de crítica literaria queer de Gonzalo Hermo e Mario Regueira, os artigos de Gena Baamonde e Afonso Becerra sobre textos e prácticas teatrais marondas, e artigos xornalísticos de Montse Dopico.
No itinerario de literatura homosexual galega que publicou Callón na Revista das Letras aparece un poema de Bouza-Brey publicado en 1970 que evoca o desexo íntimo prohibido nas rúas da vella Compostela:
Aboio polas rúas,
fuxo de min sin sombra…
Itinerario, o mesmo de algún día
de Rosalía a tola.
O tempo desde a Torre
acantázame as horas;
e as lembranzas, rillotes asañados
búlranse nas revoltas
como demos fuxidos
do Pórtico da Groria.
Esta pedra é a mesma donde puxen
meu corazón outrora.
Eiquí escachéi meus sonos,
petos ao ar sin mans que mos devolvan.
¿Ulos eles, villeus dos soportaes,
novicios en riola,
bolinantes das feiras,
tunantes de tramoya,
xentes todas que sodes sen sabelo
follas da miña historia?
E pecha Callón o seu itinerario “Da sátira ó orgullo” cun poema de Asunción Arias, publicado en 2002, onde celebra a cidade como punto de encontro de celebración maronda, reivindicativa e festiva ao mesmo tempo, onde Compostela é moi a miúdo a cidade de referencia galega do activismo lgbtq+:
Festa noitébrega
Na cidade de Pedra a néboa viva
guíanos ao tobo da marxinalidade
(Día do orgullo gai)
Fítanse, entre luces psicodélicas,
as miradas.
(¡Hai que ligar!)
Dionisos: escanciador, efebo...
Reina na noite transmutado
en copa de etílicos vapores.
Baila a brétema un increscendo de despedida.
Tépeda
Húmida
Tástase o derradeiro bico.
PANCARTA NA ALAMEDA.
Como podemos observar, en apenas unhas décadas pasouse da evocación íntima do desexo prohibido á celebración do mesmo nas rúas. O cambio social foi prodixioso e vertixinoso.
Para darse ese cambio foron necesarias numerosas mostras de activismos lgbtq+ na sociedade. E a literatura tamén colaborou. En 1997 Antom Fortes publica Figuras masculinas de meio-corpo, probablemente o primeiro libro na literatura galega publicitado coa etiqueta de homoerótico, onde un dos seus capítulos é “Tempo de Compostela”, a cidade onde se pode desenvolver o amor pero aínda non de xeito público:
Em Compostela, e da mao por dentro, seremos um, bem que ninguém o veja. Só, com o teu segredo, tu. Eu, tam só, só. Dous em um na fria complexom de tanto espelho.
Compostela, en efecto, foi punto de encontro para que moitas persoas puideran relacionarse dun xeito máis consciente e liberado nas últimas décadas do século XX e primeiras décadas do XXI. A Compostela estudantil e a máis politizada estivo inzada de actividades culturais: recitais, conferencias, ciclos de cine, concertos, festas, onde certos pubs da zona vella conformaron unha especie de espazo lgbtqfriendly ademais dun vizoso activismo político polos diferentes colectivos, especialmente nas décadas dos 80, 90 e primeiros 2000.
Ademais dos poemas anteriomente expostos destaca tamén a poesía feita por mulleres desde finais do século pasado até a actualidade polo recoñecemento da importancia do erotismo e da transgresión. Ese camiño podemos exemplificalo en relación a Compostela en dúas poetas: Lupe Gómez, que abriu vieiros cunha literatura rompedora de moitos estereotipos e que ten tamén unha lectura queer, e Andrea Nunes, nun dobre papel de poeta e activista e que editou o seu primeiro libro de poesías desde o activismo lgbtq compostelán. O iniciático, en moitos aspectos, libro de Lupe Gómez Pornografía de 1995, que xa fora recitado previamente en numerosas tabernas e pubs composteláns, e onde se entrecruzan a cidade e o corpo de xeito sorpresivo e transgresor:
Exército de liberación nacional Eu loito por emerxer, por ser unha cidade. Hai veces en que son feliz coas miñas tetas.
Como mostra da última poesía explicitamente concienciada atopamos o poema inicial do libro Transmatria (2019), de Daniel Asorey, onde a propia lingua enriquécese con novas palabras e xiros a partir dos activismos:
Escoita que en Compostela batega a nación que sempre fun, as causas xustas. Látego e luz. Amarte a ti, sobre o meu corpo, auga que salgada me levou. Inzade aquí a terra nova das mulleres, erguede a luz mancada dos maricas, das trans tan dignes, daquelas que sempre oímos que eramos monstros. Facede disto a transmatria, na lingua miña. Mantédea para sempre. Iso vos pido! Que son eu estrela tan pequena, afogada polo mar que me devora Na revolta.
Nesta conformación de Compostela como cidade cunha destacada produción cultural lgbtq sobresae o labor de varias persoas ao longo destes anos. Antón Lopo, xornalista, escritor e editor, que ademais da súa obra, dirixiu a “Revista das Letras” como suplemento literario do xornal compostelán Galicia Hoxe, onde agromaban a miúdo abordaxes disidentes. Alén diso, Lopo fundou nos últimos anos a editorial Chán da Pólvora, onde hai unha colección específica de tema lgbtq+, Rabo de Egua, e leva un festival de poesía, Alguén que respira! Lopo comparte con outra figura fundamental, a poeta e xornalista Ana Romaní, unha creación poética onde ambos os dous indagan sobre a diversidade erótica con senllos poemarios no ano 1998, Pronomes e Arden, onde xogan cos roles de xénero e que se plasmará no espectáculo poético Lob*s e nos que indagan nas identidades homosexuais reivindicado a visibilidade e o dereito ao goce sexual rachando coas convencións xenéricas. Xa no primeiro poemario de Lopo, Sucios e desexados (1988), sobresaen os versos “Mírome ó espello / e véxome fermosa” como resumo dese xogo.
En relación á narrativa semella que hai menos textos onde apareza unha Compostela maronda. Volve aparecer a obra de Antón Lopo nalgunha das súas novelas, como Ganga, aínda que tamén hai outros exemplos como o achegamento underground e retranqueiro de Bieito Iglesias n’A vida apoteósica, onde relata pintorescas andanzas de picheleiros de vida sexual heterodoxa. Con todo, Compostela apenas ten sido escenario nas narracións dos autores máis destacados que tocan temas de disidencias sexuais tanto no caso galego (Blanco-Amor, Mª Xosé Queizán, Xavier Alcalá, Xosé Vázquez Pintor, Xavier Queipo, Cris Pavón, María Reimóndez, Fran P. Lorenzo…) como no caso do castelán de tema galego (José Mª Pérez Álvarez).
No ámbito do ensaio podemos facer unha viaxe entre o libro que inaugura a cuestión no ámbito galego, A condición homosexual de Xosé Chao Rego (1999) até o recente A defunción dos sexos (2021) de Daniela Ferrándiz, onde traza un percorrido histórico desde os disidentes que se travestían no século XIX e XX até o activismo lgbtq+ das últimas décadas. Ambos os dous libros están conectados a Compostela pola súa autoría e polas referencias nos textos. Outra autora fundamental tanto no desenvolvemento teórico queer como no da creación literaria é a escritora e profesora Teresa Moure, que alicerzou unha análise queer da realidade especialmente en Queer-emos un mundo novo (2011). A revista Fluxos (1998-2000), auspiciada polo Colectivo Gai de Compostela, tamén axudou a promover análises desde o ámbito ensaístico.
En relación á literatura de tipo xornalístico destacan as entrevistas feitas por Eva Mejuto e recollidas no libro Memoria diversa (2021) a activistas lgbtq+ galegos máis maiores, dos cales algúns están ou estiveron moi vencellados a Compostela. Tamén en relación á memoria do activismo é salientable o artigo de Antón Lopo sobre o activismo na Compostela da década dos 80 no referido libro colectivo Nxs, xs inadaptadas.
En relación ao teatro sinalar que o ambiente teatral foi a miúdo un ámbito con destacada presenza lgbtq no seu seo, entre xente do teatro e público. Primeiro, o papel xogado pola propia representación de obras cunha forte carga política e sexual, como podían ser as obras de Lorca e Genet nos anos 70 e 80 ou Koltés nos 90. Ademais, xurdiron propostas teatrais pioneiras explicitamente disidentes do xénero que visitaban de continúo a cidade, como as representacións de grandes divas por parte de Roberto Cordovani, especialmente a súa Greta Garbo de Ollares de perfil (1987). Aínda que esas representacións foran a miúdo por parte de compañías foráneas axudaron a crear novos relatos sobre a sexualidade até chegar á eclosión das obras da compañía d’A Panadaría nos últimos anos. Tamén diversas compañías máis ou menos conectadas a Compostela, como a efémera Teatro Bruto ou a veterana Matarile supuxeron unha lectura queer da escena a partir dos anos 90. Nos últimos anos destacan obras como Unha primavera para Aldara (2008), de Teresa Moure, Testoterona da compañía Chévere, e Soño dunha noite de verán, da compañía Voadora. Cantas olladas nas butacas dos teatros non axudaron a facer comunidade na diversidade!
Outro fío do que tirar textos marondos son as revistas, comezando polas propias dos colectivos, que se poden consultar n’A Saia, o arquivo de feminismos e igualdade do Consello da Cultura Galega, como as do Colectivo Gai de Compostela S’homos e Voces de Queempostela e a do Colectivo de lesbianas de Galicia Enboga, que adoitaban contar con moita información cultural e a miúdo, poemas e relatos. Tamén é de destacar o papel fundamental da revista de pensamento feminista Andaina, que forneceu sempre a mellor información sobre a diversidade sexual desde a súa fundación no ano 1983 até a actualidade. Tamén nas revistas poéticas, como Ólisbos e Dorna, que naceron no entorno da Facultade de Filoloxía, aparecen exemplos de textos marondos, ou a revista Eis, que convocaba na década dos 90 o premio de narrativa erótica “Máquina de Vapor”. Outro certame de relatos curtos interesantes nesa época foi o convocado pola Asociación Cultural “Cidade vella”.
Todo este percorrido literario demostra como a cidade de Compostela se converteu no último cuarto do século XX e o que levamos do XXI nun lugar frutífero para unha cultura maronda onde, non sen dificultades e atrancos, se deu cabida a unha literatura que reflicte a diversidade sexual e xenérica da sociedade.
